Technische sector in crisis

Gepubliceerd op donderdag 12 mei 2011

Nu de overheid de geldkraan heeft dichtgedraaid, breken magere jaren aan in de technische sector. Reorganisatie en ontslag, ook van hoogopgeleide kenniswerkers, lijken onvermijdelijk. Ingenieursbureaus moeten deze puzzel zien te kraken en kiezen steeds vaker voor digitaal ontwerpen."Over tien jaar werkt iedereen zo."

"De laatste Tweede Kamer-verkiezingen hebben een aantal zaken flink op slot gezet." Ir. Piet Besselink, vice-voorzitter van de Raad van Bestuur van advies- en ingenieursbureau DHV, doelt op de overheidsbezuinigingen, die het bedrijf bepaald niet in de kaart spelen. Op zowel gemeentelijk, provinciaal als nationaal niveau zal er de komende tijd bezuinigd worden. De marktomstandigheden zullen een tijdje zwak blijven, verwachten de analisten van DHV. Dan zit er niets anders op dan snijden in eigen vlees.

In december 2010 kondigde het bedrijf in een persbericht aan te moeten reageren op ‘overcapaciteit' en ‘prijsconcurrentie' op het gebied van dienstverlening aan de overheid. Kort door de bocht: 300 van de 2.000 banen in Nederland worden geschrapt. Over de hele breedte zal de pijn gevoeld worden. Zowel ondersteunend personeel als hoogopgeleide kenniswerkers zitten in de hoek waar de klappen vallen. Naar verwachting zal voor 120 medewerkers ontslag worden aangevraagd. Het zijn kille cijfers. Voor ingenieursbureaus lijkt de economische crisis nu pas te beginnen.

Snijden onvermijdelijk
Februari 2011. De media brengen tegenstrijdige berichten over de vraag of de kredietcrisis wel of niet voorbij is. In de bouw lijkt het allerergste achter de rug. Gematigd positieve signalen bereiken ons vanuit de industrie, ICT en creatieve sector. De banken in de VS maken zelfs al weer woekerwinsten (voor wat het waard is). Helaas lijkt van een opleving in de ingenieursbranche nog totaal geen sprake. Sterker: 2011 en 2012 zullen jaren zijn waarin de economische malaise aanzwelt tot "stormkracht", verwacht ir. Paul Oortwijn, directeur van NLingenieurs, dat 75 procent van de markt vertegenwoordigt.

Oortwijn baseert zich op gegevens van het CBS, BNA en BouwenNL, analyses van banken, benchmarks en het eigen ‘conjunctuuronderzoek', dat elk kwartaal wordt uitgevoerd: "We weten van onze leden dat de orderportefeuilles dunner worden en de omzetten, marges en bedrijfsresultaten verder dalen. We voorzien aanhoudende leegstand in de kantorenmarkt, onder meer door het nieuwe werken, waardoor per medewerker minder oppervlakte nodig is. Ook zien we stagnatie in de woningbouw en een afnemende behoefte aan bedrijventerreinen."

Uit het conjunctuuronderzoek blijkt duidelijk de neerwaartse lijn. Oortwijn licht toe: "In het eerste kwartaal van 2010 dachten vrijwel al onze leden nog dat ze de dans zouden ontspringen. Na het vierde kwartaal moest een op de vier onderkennen dat er rode cijfers waren geschreven. Ze stoten eerst hun flexibele schil af, bezuinigen vervolgens waar mogelijk, vragen medewerkers minder te werken en ontkomen uiteindelijk niet aan rigoureuze maatregelen."

De 150 bedrijven die bij NLingenieurs zijn aangesloten, moeten in 2011 en 2012 rekening houden met minder werk op het gebied van milieu, ruimtelijke ordening, utiliteitsbouw en kleine infrastructuur (bruggen, viaducten, lokale wegen en rotondes). Uit cijfers van het COELO (Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden) blijkt dat gemeentelijke opdrachtgevers de komende twee jaar elk jaar 20 procent minder te besteden hebben. DHV ondervindt de gevolgen, net als Grontmij (reorganisatie afgerond), Royal Haskoning (reorganisatie in gang gezet) en tientallen andere grote en kleine bureaus die lijden in stilte. Persvoorlichter Peter van Essen van NLingenieurs: "We kennen de bedrijven. De meesten willen er niet mee naar buiten komen."

Royal Haskoning meldt in een persbericht op 19 januari: ‘Bezuinigingen bij de overheid en overcapaciteit in de markt zetten de Divisie Water onder druk. Om adequaat op deze marktomstandigheden in te spelen worden de organisatie en de capaciteit van de divisie aangepast. Per 1 februari zal de divisie bestaan uit vijf marktgerichte groepen: Drinkwater, Afvalwater, Waterbeheer, Industrie en Internationaal. De herindeling gaat gepaard met een reductie van arbeidsplaatsen van ongeveer tien procent. Na de reorganisatie telt de divisie ruim 160 medewerkers in binnen- en buitenland.' De vraag is of het gaat om hoogopgeleide kenniswerkers. Perswoordvoerder Margie Alders van Royal Haskoning is echter niet bereid nadere details te geven.

Pijnlijk voor kenniswerkers
Reorganiseren lijkt voor veel bedrijven onontkoombaar. De bijkomende consequentie is dat ook young professionals en topspecialisten (die met pijn en moeite zijn binnengehaald) de komende twee jaar de branche verlaten. Dit proces is volgens Oortwijn al in 2009 ingezet en zal nu in een stroomversnelling komen. Volgens berekeningen van NLingenieurs telt de branche in 2012 zo'n 10 procent minder kenniswerkers dan in 2009.

Met de oude kenniswerkersregeling (Building Brains), die per 31 december 2010 is beëindigd, werd flink wat pijn verzacht. Zo'n 2.000 onderzoekers van 30 bedrijven werden gedetacheerd bij onderzoeksinstellingen. (DHV had 15 specialisten tijdelijk bij TNO aan het werk. Ze hielden zich bezig met innovaties aan energieneutrale gebouwen.) Het is de bedoeling dat er een nieuwe regeling komt in 2011. Paul Oortwijn heeft er sterk voor gelobbyd in Den Haag. Toen deze editie van De Ingenieur naar de drukker ging, was echter nog niet bekend of, wanneer en onder welke voorwaarden de regeling van start gaat.

Ing. Jaap Dijkgraaf, algemeen-directeur van installatie- en energieadviesbureau DWA uit Bodegraven, zou verlenging van de regeling beslist toejuichen. Tot vorig jaar nam DWA weliswaar in gestaag tempo kenniswerkers aan maar Dijkgraaf ziet ook dat het minder wordt. Hij onderkent dat een tijdelijke dip de ambitie op de langere termijn kan frustreren. Dijkgraaf: "Iedere kenniswerker is hard nodig want er komen belangrijke vraagstukken aan die om oplossing vragen. Denk aan voedselvoorziening, terugdringing van de CO?-uitstoot en beschikbaarheid van zoet water."

Speciale maatregelen om kenniswerkers binnenboord te houden (arbeidstijdverkorting, opnemen van vakantiedagen) zijn bij DWA nog niet aan de orde. Vooralsnog kunnen alle specialisten blijven. Ze krijgen zelfs extra faciliteiten aangereikt. Het bedrijf investeert momenteel in ICT en ‘het nieuwe werken'. Dijkgraaf rekent zichzelf echter niet rijk en heeft een noodplan achter de hand: "Mocht het minder worden qua opdrachten, dan hebben we een lijst met onderzoeksvragen klaar liggen: relevant voor de samenleving en een uitdaging voor onze mensen. Dat financieren we intern."

Dijkgraaf stelt dat technische bedrijven nu meer dan ooit moeten laten zien wat ze voor klant en samenleving betekenen. Dat heeft alles te maken met de marktomstandigheden: "We zien een verschuiving naar een ander verdienmodel. Daar maken we beleid op en experimenteren we mee. De tijd dat we alleen een inspanningsverplichting hoefden te leveren is voorbij. Dat is maar goed ook. Het moment dat je een steeds lagere inspanning gaat leveren, zodat je op een zeker moment ongeloofwaardig wordt, is nu gekomen. We moeten veel meer gaan participeren in de waardeketen."

Virtual design
Technische bedrijven die mee willen, krijgen de veranderingen in een moordend tempo voor hun kiezen. Volgens ir. Pieter van Boom, directeur van Bartels Ingenieurs en organisator van een recent congres over ‘mkb-ingenieurs en de crisis', is er een compleet nieuw vak aan het ontstaan, met andere opdrachtgevers, nieuwe partners in de keten en digitale ontwerpprocessen. Dit alles zet de klassieke businessmodellen onder druk.

Dat digitaal ontwerpen (ook building information modelling of ‘bimmen' genoemd) de standaard lijkt te worden, zien we in de iRoom van DHV in Den Haag. Commercieel manager ir. Bram van de Kaa geeft een presentatie over virtual design. Hij vertelt dat de projectpartners (architecten, constructeurs, installateurs, opdrachtgevers, adviseurs, bouwers) één keer per week samen komen ontwerpen in de iRoom. De ontwerpers gaan dan virtueel het gebouw in. Op metershoge beeldschermen zijn alle veranderingen in het ontwerp te zien. Veranderingen worden meteen doorgerekend naar kosten, haalbaarheid, duurzaamheid, etcetera. Soms schuift (via Skype) ook een van de Indiase ingenieurs van DHV aan. Het bedrijf heeft er zo'n vijftig in dienst in Delhi. Zij doen niets anders dan virtueel ontwerpen, voor tientallen projecten in Nederland.

Virtual design heeft volgens Van de Kaa de toekomst: "We winnen tijd, soms wel anderhalve maand per project. We dringen de faalkosten met minstens 50 procent terug, en door meer te investeren in het ontwerp, besparen opdrachtgevers radicaal tijdens de uitvoeringfase. Het is overigens niet zo dat we hierdoor goedkoper worden voor onze opdrachtgevers. We kunnen met minder mensen toe maar die mensen zijn wel hoger opgeleid, dus al met al zijn we iets duurder. Maar de besparingen zijn enorm. En we maken aantoonbaar betere gebouwen. Ontwerp en uitvoering doen we al virtueel, beheer van het gebouw nog niet. Dat is de volgende stap. Over tien jaar werkt iedereen zo."

De opkomst van virtual design lijkt slecht nieuws voor bouwers van de oude stempel. Volledige transparantie is namelijk een voorwaarde (en daar hebben zij nooit in uitgeblonken zoals we weten). In virtuele ontwerpprocessen werkt iedereen altijd in één laatste versie. Notulen bestaan niet meer. Ter plekke wordt er ontworpen. Dat vraagt om helder communiceren en breed denken. Alle samenwerkende partijen hebben beslissingsbevoegdheid en dragen verantwoordelijkheid. Problemen kunnen dus niet meer op het bord van de buurman worden geschoven.

Cataloguswoning
Ingenieurs kunnen zich gereed maken voor de storm. Ze moeten reorganiseren, ‘bimmen', efficiënter worden, bereid zijn hun vertrouwde businessmodellen ter discussie te stellen. Volgens Paul Oortwijn is de aloude versnippering in het bouwproces aan het verdwijnen: "Opdrachtgevers krijgen straks te maken met veel minder partijen. Er is vraag naar integrale dienstverlening. We voorzien één adviseur, die precies weet wat er te koop is en alle disciplines in het bouwproces samenbrengt, zelfs de schoonmaak en de catering. De adviseur vertaalt de klantwens naar een functioneel ontwerp, naar gewenst design, naar materiaal, naar levering, toelevering, montage en oplevering."

De grote vraag volgens Oortwijn is wie straks die aanbiedersrol gaat claimen, architecten, ingenieurs, bouwers, installateurs of toeleveranciers? Ingenieurs hebben de kennis. Maar weten ze ook de kansen te benutten. Weten ze risico's te beheersen? En willen ze de integrale verantwoordelijkheid nemen om kant-en-klare woning- of kantoorconcepten aan te bieden?

Integrale woon- en kantoorconcepten zijn in de VS al verder doorgedrongen. Ook in Nederland is het fenomeen in opkomst. Een woning wordt straks gekozen uit een catalogus en aangevraagd via internet. Consumenten hebben de keuze uit meerdere ontwerpen in verschillende stijlen, van traditioneel tot modern. Een blauw of een rood dak? Met of zonder zonnepanelen? Met of zonder rieten kap? Dakkapellen? Openslaande deuren naar de tuin? Of toch een veranda?

Als de woning naar smaak is uitgekozen, kan het huis worden gebouwd. Daarbij is er vantevoren al flink wat geprefabriceerd. Hierdoor is de bouwtijd korter en zullen er minder verrassingen optreden tijdens het bouwen. Aangezien er ook geen architecten en zelfgekozen aannemers aan te pas hoeven te komen, is een prefab-woning veel goedkoper dan zelf een huis bouwen of nieuwbouwwoning kopen. De doorlooptijden zijn korter en de faalkosten worden tot het minimum gereduceerd.